Rác thải nhựa đang trở thành mối quan tâm chung trên toàn thế giới vì là một trong những mối đe dọa nghiêm trọng cho các hệ sinh thái môi trường, đất liền, sông suối, biển, lòng đất.

Với tính bền vững và tính không hòa tan, tác động của rác thải nhựa có thể ảnh hưởng hàng trăm đến hàng ngàn năm, tác động đến quyền và lợi ích của thế hệ hiện tại và tương lai.

Việt Nam hiện đang nằm trong 20 quốc gia có số lượng rác thải lớn nhất thế giới và là quốc gia có số lượng chất xả thải ra biển nhiều thứ 4 thế giới.

Theo thống kê, số lượng rác thải nhựa tại Việt Nam đang tăng lên nhanh chóng hàng năm.

Với con số dự kiến tăng cao này, Việt Nam đang rất cần các giải pháp xử lý rác nhựa tối ưu.

Thực trạng tiêu thụ nhựa tại Việt Nam

Theo Ipsos Business Consulting, lượng tiêu thụ nhựa hằng năm tại Việt Nam đã tăng từ mức 3,8 kg/người vào năm 1990 lên hơn 41 kg vào năm 2018.

Đây là một mức tăng mà ông Phạm Mạnh Hoài - Giám đốc Chương trình Đối tác và Chính sách nhựa thuộc WWF Việt Nam gọi là “đáng kinh ngạc”.

Rác thải nhựa không được tái chế sẽ bị đốt hoặc chôn ở các bãi rác hoặc vứt trực tiếp ra môi trường, nơi chúng có thể bị rò rỉ vào hệ thống đường thủy, cuối cùng đổ ra đại dương.

Theo một nghiên cứu vào năm 2020, Việt Nam xếp thứ 11 thế giới về tỷ trọng “đóng góp” vào lượng rác thải nhựa không được xử lý đúng cách.

Những nỗ lực chống ô nhiễm nhựa đang “đuối sức” trước lượng rác thải khổng lồ, đặc biệt khi thiếu một hệ thống chính thức trong việc phân loại và tái chế nhựa.

Vấn đề lớn nhất của Việt Nam chính là nhận thức của người dân trong việc thu gom, phân loại, vận chuyển và xử lý các chất thải rắn sinh hoạt, đặc biệt là chất thải nhựa và túi nylon vẫn còn nhiều hạn chế.

Phần lớn người dân vẫn chưa nhận thức được lợi ích kinh tế của việc phân loại, thu gom và tái chế chất thải nhựa nên tỷ lệ thu gom chất thải nhựa so với lượng phát sinh còn thấp.

Hiện tại, việc phân loại, thu gom rác thải nhựa có thể tái chế vẫn phải nhờ vào những thành phần thuộc khu vực phi chính thức - đội ngũ nhặt ve chai, ở quy mô tự phát.

Theo đó, nhựa được thu gom bởi đội ngũ ve chai sẽ được bán cho các trung tâm xử lý rác.

Tại đây, chúng được cắt nhỏ hoặc làm thành viên để bán cho các nhà máy ở Việt Nam và Trung Quốc, nơi chúng được sử dụng để sản xuất vải tổng hợp và các sản phẩm nhựa mới.

Một vấn đề nữa là luật pháp của Việt Nam lâu nay chưa hướng đến cách tiếp cận theo vòng đời đối với nhựa.

Bao bì không thuộc danh mục các sản phẩm thải bỏ phải thu hồi mặc dù chúng chiếm tỉ trọng lớn trong tổng lượng chất lượng chất thải rắn và lượng rò rỉ.

Dù rằng Chính phủ đã ban hành Luật Bảo vệ môi trường bắt đầu có hiệu lực từ ngày 1/1/2022, theo đó các thành phố phải có trách nhiệm xử lý và tái chế rác thải.

Tuy nhiên vẫn chưa rõ các quy định mới sẽ được thực thi như thế nào khi khu vực chính thức hiện vẫn chưa được trang bị đầy đủ để có thể phân loại và xử lý rác thải.

Những nỗ lực tìm lối ra cho rác thải nhựa tại Việt Nam

Tái chế rác nhựa thành vật phẩm sử dụng

Năm 2016, hai nhà sáng lập ReForm Plastic – Jan Zellman và Kasia Weina chứng kiến rác nhựa khắp các bãi biển tại Đà Nẵng, ngôi nhà thứ hai của họ.

Ngay sau đó họ đã tổ chức các hoạt động dọn rác quy mô lớn.

Càng nghiên cứu, họ nhận ra tác động của hoạt động này không đủ lớn nếu rác lại trở về bãi chôn lấp.

“Không có bất cứ giải pháp nào có sẵn để thực sự xử lý loại rác thải này. Người ta chỉ có đem đi đốt hoặc vứt ra môi trường” - Kasia Weina nhận xét.

Hơn nữa, những vật liệu được thu gom thường là nhựa dùng một lần, vật liệu dẻo và chất thải bao bì.

Sau khi không thể tìm ra giải pháp để xử lý những loại rác đó, họ quyết định tự mình tạo ra giải pháp.

Sau ba năm nghiên cứu và phát triển, ReForm Plastic ra đời để biến rác nhựa thành sản phẩm mới, như các tấm ván dùng trong nội thất, thùng rác và các đồ vật khác.

Với tổng công suất xử lý hiện tại là 3.000 tấn rác mỗi năm tại bốn nhà máy (ở Việt Nam và Myanmar).

Quy trình này có thể được điều chỉnh phù hợp với bối cảnh, quốc gia và đối tác khác nhau.

Quy trình độc đáo bởi nó nhận mọi loại rác dù là rác sạch hay bẩn, rác hỗn hợp hay rác hư hại.

Tính chất dễ áp dụng, phải chăng và hiệu quả của nó có thể tạo ra những sản phẩm hữu dụng cho bất kỳ mức ngân sách nào, phù hợp để làm nội thất hay vật liệu xây dựng.

Quy trình này cũng hoàn toàn tuần hoàn, bởi sản phẩm cũ sẽ được thu lại và tái chế thành sản phẩm mới.

Với văn phòng đặt ở Đà Nẵng, ReForm đã hợp tác với chính quyền thành phố để thu gom nhựa giá trị thấp.

Đồng thời họ cũng làm việc với các trường học, khách sạn, văn phòng doanh nghiệp, nhà hàng và quán bar để gom rác thải nhựa.

Cuối năm ngoái, ReForm Plastic đã mở rộng sản xuất bằng cách hợp tác với công ty xử lý rác thải Thanh Tùng 2 ở tỉnh Đồng Nai, vốn nhận xấp xỉ 30 tấn rác thải nhựa công nghiệp mỗi ngày.

Rác được cắt vụn, đưa vào máy ép nóng và làm nguội. Thành phẩm được bán với giá cạnh tranh thay thế cho vật liệu từ gỗ.

Xây dựng trường học sinh thái từ rác thải

Ecobrick, hay còn gọi gạch sinh thái, là một phong trào toàn cầu đang ngày một lan tỏa tại Việt Nam.

Nguyên liệu để làm nên một viên gạch sinh thái vô cùng đơn giản:

- Một vỏ chai nhựa đã qua sử dụng
- Rác thải nhựa khó phân hủy (túi nilon, ống hút, bao bì bánh kẹo…)
- Và cuối cùng là một chiếc que dài.

Dùng chiếc que này để tự tay nhồi thật chắc và chặt rác thải nhựa đã được rửa sạch và phơi khô vào trong chai nhựa.

Chỉ tầm hai tiếng sau, bạn sẽ có trên tay một viên gạch ecobrick cứng cáp, với khả năng chịu được sức nặng của một người bình thường mà không hề biến dạng.

Từng viên gạch ecobrick không chỉ giúp tái chế rác thải nhựa vốn tồn đọng trong đời sống, dẫn đến những hệ quả xấu đến môi trường và con người, mà còn có khả năng thay thế cho gạch truyền thống.

Những viên gạch này có thể được sử dụng để làm bàn ghế, kệ, tường, nhà ở, hay trường học.

Tưởng chừng bất khả dĩ, nhưng các dự án cộng đồng giúp xây nhà và trường học từ ecobrick ở Philippines, Nam Phi hay Ấn Độ trong vài năm qua.

Đây cũng là minh chứng cho ứng dụng thành công của loại vật liệu mới này nhằm tạo nên các công trình mang kết cấu vững bền.

Gạch sinh thái Ecobrick đã nhen nhóm ở Việt Nam từ năm 2018.

Gần đây nhất, mô hình trên hiện đang được áp dụng trong dự án đặc biệt Eco-brick School Vietnam do Build a School Foundation và Wholistik Permaculture phối hợp thực hiện.

Tan Meftah, nhà sáng lập tổ chức bền vững Wholistik Permaculture, luôn trăn trở về dự án tái chế và nâng cao nhận thức về ô nhiễm nhựa tại Việt Nam.

Tan Meftah đã hợp tác với Jimmy Thai của Build A School Foundation, một tổ chức phi chính phủ có trụ sở tại Mỹ đã xây dựng được gần 100 trường học, chủ yếu tại Việt Nam.

Mục tiêu của dự án là xây nên một ngôi trường dành cho trẻ em nghèo tại Trà Vinh làm hoàn toàn từ 8.000 viên gạch ecobrick.

Đến nay đã có hơn 1 tấn rác thải nhựa được thu gom từ khắp nơi cho dự án trường học bằng gạch sinh thái.

Jimmy Thai cũng cho biết một thư viện cho các học sinh tiểu học đang được xây dựng tại Huế, được làm từ gạch sinh thái.

Việc thu gom rác và sản xuất gạch được tiến hành gần thư viện để giảm khí thải trong quá trình vận chuyển gạch.

Theo Meftah, vì rác thải nhựa có mặt ở khắp nơi, gạch sinh thái có nhiều tiềm năng được sử dụng rộng rãi hơn như một loại vật liệu xây dựng miễn phí dùng được cho tất cả các loại kết cấu.

Dự án LSPP - Giảm ô nhiễm rác thải nhựa với các giải pháp địa phương

LSPP là dự án giảm thiểu rác thải nhựa với các giải pháp địa phương do Trung tâm Hỗ trợ Phát triển Xanh GreenHub thực hiện cùng các đối tác, dưới sự tài trợ của Cơ quan phát triển Hoa Kỳ USAID.

Đây cũng được xem là một trong các nỗ lực nhằm giải quyết tình trạng rác thải nhựa ngày càng gia tăng hiện nay.

Bên cạnh đó, dự án còn huy động sự tham gia của các bên liên quan, cộng đồng và cá nhân, tập trung vào:

1. Kiến thức về sức khỏe môi trường
2. Giải pháp dựa trên thông tin, dữ liệu
3. Vận động chính sách
4. Các sáng kiến kinh doanh
5. Truyền thông (truyền thống và hiện đại).

Những tháng đầu năm 2022, USAID đã kết hợp với Hội Phụ nữ thành phố Hội An triển khai thử nghiệm chương trình tái chế tuần hoàn.

Theo đó, chương trình sử dụng các thùng thu gom (được làm từ nhựa tái chế) với các ngăn được dán nhãn rõ ràng để người dân phân loại rác ngay tại nguồn.

Hội Phụ nữ Hội An sau đó sẽ bán rác nhựa cho các trung tâm tái chế và số tiền kiếm được sẽ dùng để hỗ trợ phụ nữ và trẻ em có hoàn cảnh khó khăn.

Vị trí đặt các thùng thu gom sẽ thường xuyên được cập nhật thông qua một ứng dụng di động đang được phát triển nhờ sự hỗ trợ của USAID.

Tuy nhiên như nhận xét của Jimmy Thai, sáng kiến gạch sinh thái cũng như các nỗ lực khác chỉ như muối bỏ biển.

Ông nói: “Tôi nghĩ để tạo nên sự khác biệt là cực kỳ thách thức.”

Một thách thức là đầu tư hạ tầng tái chế quy mô và bài bản, vốn rất cần sự hỗ trợ từ Nhà nước.

Theo Jan Zellman, dù đặt kỳ vọng vào Luật Bảo vệ môi trường mới, vẫn cho rằng những thay đổi về mặt cơ chế tái chế của Việt Nam sẽ là một quá trình khá chậm.

Nguyên nhân là vì các thành phố cần phải xây dựng hạ tầng và nâng cao công suất tái chế.

“Đó là vấn đề về cơ sở hạ tầng, về quy trình, năng lực, công suất xử lý. Họ không có những thứ đó, nên đây sẽ là một sự chuyển dịch và thay đổi từ từ” - ông Jan Zellman nói.

Trong thời gian chờ Luật Bảo vệ môi trường mới được thực thi và có tác dụng, lượng rác thải nhựa khổng lồ vẫn phải tiếp tục nhờ vào nỗ lực của các tổ chức phi chính phủ, doanh nghiệp, đơn vị cấp cơ sở.

Và để tìm được một lối ra hợp lý và hiệu quả, ngành tái chế rác thải nhựa ở Việt Nam cần một cú hích lớn để tạo thay đổi thực sự.